Радзевіч А.У., старшы выкладчык кафедры педагогікі і псіхалогіі
дашкольнай і пачатковай адукацыі
ДУА «Мінскі абласны інстытут развіцця адукацыі»
У сучаснай школе набірае сілу кампетэнтнасны падыход. Вызначана цэлая сістэма кампетэнцый, якія ўяўляюць сабой арыенціры ў працы настаўніка і навучэнцаў. Адной з ключавых кампетэнцый (І. А. Зімняя, А. В. Хутарскі) вызначана кампетэнцыя мэтапастаноўкі. Рашэнне праблемы мэтапастаноўкі пачынаецца з ўмення педагога фармуляваць мэты канкрэтнага ўрока. Выразна пастаўленыя мэты і задачы звязваюць ўрок у адзінае цэлае, бо яны вызначаюць жаданыя вынікі ўрока і кірунак далейшага развіцця. Важна, каб любая мэта была скіравана на канчатковы вынік, прадукт дзейнасці. Тады ёсць магчымасць яе дасягнуць. У мэтах урока сфармуляваны той ключавы вынік, да якога павінны імкнуцца настаўнікі і вучні. Калі мэта вызначана недакладна, ці настаўнік дрэнна сабе ўяўляе шляхі і спосабы яе дасягнення, то ўрок будзе неэфектыўным.
У шматлікіх педагагічных публікацыях мэта трактуецца як вобраз жаданага выніку, які жадана атрымаць да пэўнага моманту часу. У педагогіцы мэтапастаноўка – гэта працэс выяўлення мэтаў і задач суб’ектаў дзейнасці (настаўніка і вучня), іх прад’яўлення адзін аднаму, узгаднення і дасягнення. Пры пастаноўцы мэтаў неабходна ўлічваць, з аднаго боку, нарматыўныя патрабаванні, узровень навучання і матывацыі навучэнцаў, узроўні іх развіцця і выхавання, тып і традыцыі школы, а з другога – рэальныя магчымасці дадзенага ўрока. Таму пастаноўка мэты ўрока – гэта не аднамомантны акт, а працэс, якім пачынаецца і заканчваецца планаванне.
Да гэтага часу ад педагогаў патрабуецца трыадзіная мэта, таму многія фармальна спрабуюць паказаць, чаму яны збіраюцца вучыць, што развіваць і выхоўваць. Стандартнасць патрабаванняў у фармулёўках прыводзіць да таго, што такая мэтапастаноўка становіцца глабальнай і няпэўнай. Расплывістасць і нявызначанасць спраектаваных настаўнікам мэтаў прыводзіць да неразумення мэтаў настаўнікам і вучнямі. У планаванні мэтаў важныя два моманты: як ставіць мэты настаўнік пры падрыхтоўцы да ўроку, і як ставіцца мэта на ўроку (ці ўдзельнічае ў гэтым працэсе вучань)? Некаторыя педагогі пры планаванні ўрокаў, фармулююць мэты, вызначаюць для сябе крытэрыі і паказчыкі якасці дасягнення пастаўленых мэтаў, вызначаюць сродкі дасягнення мэтаў на ўроках, але вучні не пасвечаны ў гэтыя «таямніцы». Такія ўрокі з’яўляюцца малаэфектыўнымі. Паслядоўна выконваючы заданні настаўніка, вучні не разумеюць, навошта яны гэта робяць, да якіх вынікаў павінны прыйсці ў канцы урока, як ацаніць свае намаганні і атрыманы вынік. Каб ўрок стаў вынікам сумеснай дзейнасці настаўніка і вучня, прынёс жаданы вынік, кожнаму настаўніку неабходна ў пачатку ўрока сфармуляваць мэты ўрока зразумелай для вучня мовай, вызначыць крытэрыі і паказчыкі паспяховага дасягненні пастаўленых мэтаў, гэта значыць дамагчыся адкрытасці і празрыстасці працэсу навучання. Вучань павінен разумець значнасць дасягнення мэты, бачыць, дзе ён зможа выкарыстаць веды ці ўменні, атрыманыя на ўроку. Мэты тлумачаць вучню, што ён вывучае, навошта працуе. Яны паляпшаюць зваротную сувязь паміж настаўнікам і класам, забяспечваюць асэнсаваны кантроль і самакантроль за вынікам дзейнасці. Мэты, сфармуляваныя зразумелай для вучня мовай, з’яўляюцца часткай актыўнай ацэнкі на ўроку. Па словах Дануты Стэрны, выкладчыка матэматыкі з Варшавы, кожны настаўнік пры падрыхтоўцы да ўроку павінен адказаць на пытанні:
-для чаго я выкладаю навучэнцам гэты матэрыял?
- Куды я рухаюся і чаго хачу дасягнуць?
-Што вучні ўжо ведаюць па гэтай тэме?
- Як прадставіць мэты ўрока вучням?
Прыклад мэты урока навучанне грамаце ў 1класе
Тэма Гук / р /, літары Р, р
Мэта: вывучыць новы гук / р / і літары Р, р, якія яго абазначаюць;
вывучыць склады з дадзенымі літарамі, пачаць чытанне слоў з вывучанымі літарамі.
Мэта ўрока мовай вучняў
У канцы ўрока вы зможаце вылучаць гук / р / у словах; даведаецеся, як гэты гук абазначаецца на пісьме; зможаце прачытаць склады і словы з літарай Р, р.
Чалавек і свет, 2 клас
Тэма Восеньскія плады – крыніца здароўя
Мэта: дапамагчы дзецям усвядоміць значэнне гародніны і садавіны ў харчаванні чалавека, фарміраваць уяўленне аб асноўных вітамінах, іх ролі ва ўмацаванні здароўя чалавека, знаёміць з правіламі рацыянальнага харчавання, вучыць дзяцей працаваць у групах.
Мэта ўрока мовай вучняў
Вы даведаецеся аб вітамінах, якія ўтрымліваюцца ў гародніне, садавіне і іх ролі ва ўмацаванні здароўя. Асноўнае пытанне на сёння: Ці патрэбны нам гародніна і садавіна?
Матэматыка. 5 клас
Тэма Дзяленне натуральных лікаў
Тып урока: замацаванне ведаў
Мэта: замацаваць правілы і ўласцівасці дзялення натуральных лікаў;
стымуляваць развіцце лагічнага мыслення, хуткага лічэння.
Мэта ўрока мовай вучняў
Сення на ўроку вы зможаце замацаваць уласцівасці дзялення натуральных лікаў пры рашэнні прыкладаў і задач. Асноўныя пытанні на ўроку:
Як знайсці дзялімае?
Як знайсці дзельнік?
Множанне і дзяленне – узаемна адваротныя дзеянні. Што гэта значыць?
Правільнае фармуляванне мэтаў – асобнае мастацтва. Найбольш часта сустракаюцца памылкі пры пастаноўцы мэтаў – гэта адсутнасць у фармулёўцы (а значыць і ў свядомасці) часовых рамак і крытэраў паспяховасці выканання. Пры фармуляванні мэты настаўніку, перш за ўсё, трэба задаць сабе пытанне: што ён хоча атрымаць у выніку яе выканання? Чаму важны гэты крытэр? У яго ў галаве фармулюецца сваё бачанне выніку выканання задачы. Чым ясней і дакладней гэта бачанне ў педагога, тым больш зразумела гэта будзе і для вучняў (уключаючы крытэры ацэнкі вынікаў іх дзейнасці).
Прыклад мэты ўрока матэматыкі:
Навучыць чарціць акружнасць – мэта дрэнная.
Навучыць чарціць акружнасць зададзенага радыусу – мэта значна лепшая, таму, што ўжо зразумела: калі вучні не навучацца чарціць акружнасць зададзенага радыусу, значыць, мэта будзе не дасягнута.
Навучыць чарціць акружнасць зададзенага радыусу з дапамогай цыркуля – мэта, сфармулявана карэктна: зразумелыя часовыя рамкі – на працягу 45 хвілін уроку, зразумелы вынік – акружнасць, зразумелыя крытэрыі паспяховасці – акружнасць зададзенага радыусу з дапамогай цыркуля. Яшчэ адным важным крытэрам з’яўляецца выканальнасць мэтаў. Як бы добра ні была сфармулявана мэта, калі яна не выканальная, то ніякага выніку ўсё роўна не будзе. Акрамя таго, мэта павінна быць сфармулявана ў дзеяслоўнай форме: «зрабіць то-то і то-то»
Кампетэнтнасны падыход прадугледжвае вымярэнне пастаўленай мэты. Як з гэтых пазіцый павінна выглядаць мэта ўрока? Як неабходна ставіць мэты, каб яны былі дасягнуты з вызначаным вынікам? Гэта тычыцца не толькі навучальнай мэты, але развіваючай і выхаваўчай.
Адным са спосабаў пастаноўкі кампетэнтнаснага-арыентаваных мэтаў з’яўляецца прымяненне так званых SMART-крытэраў. Методыка пастаноўкі SMART-мэтаў – самая вядомая ў мэтавызначэнні.
У перакладзе з ангельскай «smart» азначае «разумны» з адценнем «хітры», «змыслы». У дадзеным выпадку гэта слова з’яўляецца абрэвіятурай, якую ўвёў Піцер Друкер ў 1954 г. SMART – гэта абрэвіятура (па першых літарах пяці ангельскіх слоў), якая дапамагае запомніць пяць важнейшых крытэрыяў пастаноўкі «правільных» мэтаў:
S-Specific – канкрэтная
M-Measurable – вымяральная
A-Achievable – дасягальная
R-Realistiс – рэалістычная
T-Timed – абмежаваная ў часе
Навучальныя мэты
Правільная пастаноўка мэты азначае, што мэта з’яўляецца канкрэтнай, вымяральнай, дасягальнай, значнай і суадносіцца з канкрэтным тэрмінам.
S (Specific) – канкрэтная: мэта павінна быць выразна сфармуляванай. Інакш у канчатковым выніку можа быць дасягнуты вынік, які будзе моцна адрознівацца ад запланаванага. Напрыклад, мэта «Удасканальваць вылічальныя навыкі школьнікаў» (ўрок матэматыкі ў пачатковай школе) лепш канкрэтызаваць: якія навыкі трэба ўдасканальваць: складання з пераходам праз дзесятак, рашэння выразаў з дужкамі, множання адназначнага ліку на двухзначны і г.д.
M (Measurable) – вымяральная: калі ў мэты не будзе вымяральных параметраў, то будзе складана вызначыць, ці дасягнуты вынік. Вымяральнасць мэты прадугледжвае наяўнасць крытэраў (вымяральнікаў) для вызначэння, ці дасягнута пастаўленая мэта, і ў якой ступені.
Напрыклад, да ўроку матэматыкі ў 3 класе па тэме «Адзінкі масы. Грам» педагог паставіла навучальную мэту: стварыць умовы для пашырэння і паглыблення ведаў дзяцей аб адзінках вымярэння масы і фарміраваць паняцце «грам». Словы «пашырэнне і паглыбленне ведаў аб адзінках вымярэння масы» не даюць дакладнага разумення, як настаўнік у канцы ўрока зможа вызначыць, наколькі і ў якой ступені будуць паглыблены і пашыраны веды вучняў аб адзінках вымярэння масы ў параўнанні з папярэднімі ўрокамі, таму дадзеную мэту нельга назваць вымяральнай. А вось мэта «пазнаёміць з новай адзінкай масы – грамам, яго абазначэннем і месцам у табліцы адзінак масы; паказаць магчымасць працы з роўнавагамі (гірамі); пазнаёміць з рознымі відамі вагаў» з’яўляецца апэрацыйнай. Апэрацыйнасць мэты азначае, што існуе спосаб праверкі дасягнення выніку.
A (Attainable) – дасягальная: мэты выкарыстоўваюцца ў якасці стымулу для вырашэння нейкіх задач і, такім чынам, далейшага прасоўвання наперад за кошт дасягнення поспеху. Варта ставіць досыць складаныя мэты (якія прадугледжваюць намаганні), але пры гэтым яны павінны быць дасягальнымі.
R (Realistiс) – рэалістычная: неабходна рэальна ацэньваць рэсурсы і магчымасці педагога і вучняў па дасягненню мэты. Рэалістычнасць мэты ўрока павінна вызначацца з пункту гледжання дастатковасці часу на яе выкананне. Рэалістычнасць мэты вызначаецца з пункту гледжання яе адпаведнасці:
-падрыхтаванасці вучняў да яе рашэння на папярэдніх занятках;
- магчымасцям і здольнасцям навучэнцаў і настаўніка.
Калі мэта не з’яўляецца рэалістычнай, яе лепш разбіць на некалькі рэалістычных мэтаў.
T (Time-bounded) – абмежаваная ў часе: мэта павінна быць выканальная ў пэўным часовым вымярэнні (ўрок – 45 хвілін).
Зыходзячы з прапанаваных характарыстык, цяжка ўявіць лекара, які замест мэты «вылечыць чалавека ад хваробы», паставіў бы мэту «развіццё назіральнасці, аналітычнага мыслення, выхаванне акуратнасці». А вось для педагогікі такія «мэты», нажаль, звыклыя. Вельмі часта яны фармальныя (што азначае адыход ад адказнасці за іх дасягненне), і можна сустрэць такія фармулёўкі мэтаў, пастаўленых настаўнікам для 45-хвіліннага (!) урока: развіццё мыслення, памяці, мовы, выхаванне працавітасці і г.д. Ні спосабу вымярэння такой мэты, ні дасягнення канкрэтнага ўяўлення аб выніку за 45 хвілін такая фармулёўка мэты не дае.
Развіваючыя мэты
Значна прасцей з навучальнай мэтай. Тут, як правіла, настаўнік адчувае сябе ўпэўнена. Бо гэтая мэта – з вобласці праграмных патрабаванняў, таму яна пэўная, дасягальная і г.д.
А вось развіваючая мэта ўрока выклікае не толькі і не столькі цяжкасць, колькі жаданне «адмахнуцца», напісаць што-небудзь фармальнае накшталт звыклага «развіваць», «фарміраваць». Тым самым – ліквідаваць лішнюю адказнасць за вынік на ўроку, не звязаны з прадметнай накіраванасцю. Развіваючыя мэты падзяляюцца на дзве катэгорыі:
-Развіццё мыслення (аналіз, сінтэз, індукцыя, дэдукцыя, параўнанне).
-Навыкі-ўменні (гаворка, памяць, уяўленне, чытанне, складанне плана, храналогія, канспект, праца з картай).
Прыклад развіваючай мэты, якую сфармуляваў педагог да ўрока беларускай мовы, 2 клас па тэме «Роля прыметніка ў беларускай мове»: развіваць гаворку, арфаграфічную зоркасць, навыкі каліграфічнага пісьма.
З пункту гледжання кампетэнтнаснага-арыентаваных SMART (КИДРО) мэтаў гэтая фармулёўка не падыходзіць, так як не ўтрымлівае вымяральных параметраў і не можа быць рэалізавана на працягу 45 хвілін уроку. Паспрабуем перафармуляваць развіваючую мэту ўрока.
На прыканцы ўрока вучні змогуць:
- устанаўліваць узаемасувязь прыметніка з назоўнікам (развіцце лагічнага мыслення);
- складаць тэкст з 3–4 сказаў з выкарыстаннем прыметнікаў; даваць поўныя адказы на пытанні настаўніка (развіцце вуснай гаворкі вучняў);
- знаходзіць вывучаныя арфаграмы ў словах (развіцце арфаграфічнай зоркасці)
У мэтах навучання вучняў карыстацца атрыманымі ведамі, пры планаванні мэты кожнага канкрэтнага ўрока, настаўнік павінен выразна ўяўляць якія прыёмы і стратэгіі будуць садзейнічаць развіццю:
-памяці;
-назіральнасці;
-увагі;
- крытычнага і лагічнага мыслення;
-умення правільна абагульняць дадзеныя і рабіць высновы;
-умення вылучыць галоўныя ўласцівасці ..;
-умення параўноўваць, абагульняць, аналізаваць;
-умення складаць план і карыстацца ім;
-умення супастаўляць факты і падзеі.
Выхаваўчыя мэты ўрока
На кожным уроку педагог павінен імкнуцца выхаваць лепшыя якасці ў сваіх вучнях, таму перад кожным урокам павінны быць пастаўлены і выхаваўчыя мэты. Праблемы выхаваўчых мэтаў урока вырашаюцца няпроста. Менавіта тут максімальна праяўляецца фармалізм пры падрыхтоўцы настаўніка да ўрока. Як можна за адзін урок «выхаваць», напрыклад, патрыёта або любоў да прыгожага і г.д.?
Прызнаны аўтарытэт у практычнай педагогіцы У.Ф. Шаталаў піша:
«Ужо само спалучэнне фармулёвак навучальных і выхаваўчых мэтаў урока часам дыскрэдытуе вялікія і значныя для нас з’явы і паняцці... Адзіная стратэгія выхавання і навучання закладзена ў самой сістэме працы, у прыватнасці – вынік прафесійнай падрыхтоўкі і практычных навыкаў педагога».
Урок дае ўнікальныя магчымасці для ўплыву на станаўленне вельмі многіх якасцей асобы вучняў. Выхаваўчы аспект павінен прадугледжваць выкарыстанне зместу вучэбнага матэрыялу, тэхналогій навучання, формаў арганізацыі пазнавальнай дзейнасці ў іх узаемадзеяння для ажыццяўлення фарміравання і развіцця грамадзянскіх, маральных, працоўных, эстэтычных, экалагічных і іншых якасцей асобы школьніка. Урок павінен быць накіраваны на выхаванне правільнага стаўлення да агульначалавечых каштоўнасцей, высокага пачуцця грамадзянскага абавязку. Фармулёўка выхаваўчых мэтаў для настаўніка на канкрэтных ўроках можа набываць адпаведны выраз:
Напрыканцы ўрока:
- вучні будуць падрыхтаваны да самастойнага рашэння задач;
- ў вучняў будзе выклікана зацікаўленасць у ...,
- вучні будуць заахвочаны да актыўнасці;
-будзе замацована ўпэўненасць у ...
-вучні будуць імкнуцца да калектывізму, узаемадапамогі, павагі да старэйшых, пачуцця такту, спагадлівасці, адмоўнага стаўлення да алкагалізму, наркаманіі, імкненне да фізічнага здароўя;
-вучні будуць імкнуцца выхаваць пачуццё адказнасці за даручаную справу, акуратнасці, добрасумленнасці, пачуцце абавязку;
- вучні будуць імкнуцца выхаваць пачуццё гонару за свой клас, школу, уменне кіраваць эмоцыямі.
Настаўніку часам няма неабходнасці колькасна правяраць, наколькі ён дасягнуў выхаваўчай мэты. Калі ён вядзе ўрок і бачыць пустыя вочы вучняў, значыць, урок праходзіць дарма. Вядома, пры пастаноўцы выхаваўчых мэтаў ўсюды, дзе магчыма, неабходныя пэўныя паказчыкі яе рашэння. Адзін з такіх паказчыкаў маральны выбар вучня пры пастаноўцы настаўнікам вучэбна-выхаваўчай задачы.
Кампетэнтнасны падыход паступова ўваходзіць у паўсядзённую педагагічную практыку звычайнай школы. Самае галоўнае ў кампетэнтнасным падыходзе – вынік вучня, які зводзіцца не толькі да ўзроўню прадметнага навучання, але павінен ўключаць узровень сфарміраванай кампетэнтнасці – здольнасці дзейнічаць у сітуацыі нявызначанасці на аснове атрыманых ведаў. І тут самае важнае – пераклад мэтаў і каштоўнасцяў у механізм, які дазволіць іх ператварыць у рэальнасць.
Літаратура
1. Вішнякова, С. М. Прафесійнае адукацыя: Слоўнік: Ключавыя паняцці, тэрміны, актуальная лексіка / С. М. Вішнякова. – М.: НМЦ СПО, 1999. – 538 с.
2. Запрудскі, М.І. Сучасныя школьныя тэхналогіі-2 / Н.І. Запрудскі. – Мн.: Сэр-Віт, 2010
3. Канаржэўскі, Ю. А. Аналіз урока / Ю.А. Канаржэўскі. – М.: Педагагічны пошук, 2003.
4. Карнеева, Т.С. Праблемнае навучанне як спосаб развіцця ініцыятывы і творчасці / / Нар.асв. – 2009. – № 2. – С.39 – 42
5. Масюкова, М. А. Праектаванне ў адукацыі / М. А. Масюкова; пад рэд. Б. В. Пальчэўскага. – Мінск: Технопринт, 1999. – 288 с.
6. Ажэгаў, С. І. Тлумачальны слоўнік рускай мовы / С. І. Ажэгаў, Н. Ю. Шведава. – 3-е выд.
7. Педагогіка / Пад рэд. П. І. Підкасістага. М., 1998. С. 302.
8. Подласый, І.П. Прадуктыўная педагогіка / І.П. Подласый. – М.: 2003.
9. Хутарскі А.В. Практыкум па дыдактыкі і сучасным методыкам навучання / А.В. Хутарскі. – СПб: Піцер, 2004.
10. Дапаможнік для педагогаў-настаўнікаў праграмы «Step by Step»: настаўніцтва для павышэння якасці выкладання. – Матэрыялы семінара, 2004
11. Шаталаў, У.Ф. З вопыту эксперыментальнай працы / / http://www.lib.ru/
12. Данута Стэрна. Метад актыўнай ацэнкі (Formative Assessment) / / http://nastaunik.info/metoda/formative_assessment/
13. Danuta Sterna. Ocenianie kszta?tuj?ce w praktyce. Warszawa: Centrum Edukacji Obywatelskiej, 2008. S. 58 – 69.